Στην πόλη της Λεμεσού λειτούργησαν από πολύ παλιά δημόσια νοσοκομεία, ακόμη και κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες υποδούλωσης. Πάντοτε στους συμπολίτες μας υπήρχε το στοιχείο του αλτρουισμού, της φιλανθρωπίας αλλά και των προσπαθειών για αυτοσυντήρηση και προστασία της ανθρώπινης υγείας και ζωής.
Την περίοδο της τουρκοκρατίας και πιο ειδικά προς το τέλος της δεν αναφέρονται σημαντικές παρουσίες επιστημόνων γιατρών στη Κύπρο γενικά. Ελάχιστες παρουσίες αναφέρονται για τούρκους στρατιωτικούς γιατρούς για τη φροντίδα των στρατιωτικών.
Κατά καιρούς ερχόντουσαν κάποιοι ευρωπαίοι γιατροί όχι για μόνιμη παραμονή βέβαια, και αποχωρούσαν. Κάποιοι από τους προύχοντες κατοίκους όταν είχαν μεγάλη ανάγκη γιατρού κατάφευγαν στη Βηρυτό, όπου εκεί ήταν δυνατό, σ’ αυτές τις χρονικές περιόδους, να υπάρχουν γιατροί.
Κατά κυριολεξία, στον τομέα της υγείας κυριαρχούσαν οι κομπογιαννίτες, οι λαϊκοί κι’ άλλοι «γιατροί», όπου κατάφευγε ο φτωχός γενικά κόσμος της Κύπρου. Περιττό να αναφέρουμε ότι η κατοχική οθωμανική (τούρκικη)κυβέρνηση δεν νοιαζόταν ούτε ενδιαφερόταν για το τομέα της υγείας όπως και για τους άλλους κοινωνικούς τομείς, μέχρι και το τέλος της παραμονής της το 1878.
Ότι ήταν δυνατό να το πράξει το κάθε άτομο χωριστά ή η ευρύτερη κοινωνία από φιλανθρωπία και ενδιαφέρον για τους συνανθρώπους της, σ’ ότι αφορούσε την υγεία, το έκαναν, διαφορετικά οποιαδήποτε κρατική φροντίδα ήταν ανύπαρκτη.
Κατά καιρούς γίνονται αναφορές έξαρσης επιδημιών και λoιμωδών νοσημάτων που καταταλαιπωρούσαν τον κυπριακό πληθυσμό, όπου σημειώνονταν κι’ αρκετά θανατικά. Για όλες αυτές τις λοιμώδης και μεταδοτικές ασθένειες δεν υπήρχε σοβαρή ή και καθόλου φροντίδα από τη οθωμανική κατοχική κυβέρνηση, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να βρίσκονται στο έλεος του Θεού.
Η ελληνοκυπριακή χριστιανική κοινωνία με τους τότε προύχοντες και δημογέροντες της προσπαθούσε κάποιες φορές να συμπληρώσει, έστω και κατ’ ελάχιστο, το κενό της απουσίας της κατοχικής οθωμανικής κυβέρνησης στην υγεία.
Η προσπάθειες για την δημιουργία δημόσιων χώρων, δηλαδή νοσοκομείων, για τη προσφορά ιατρικής φροντίδας σ’ όλους τους ασθενούντες, έστω και υποτυπωδώς, άρχισαν στη Λεμεσό και στην περίοδο της τουρκοκρατίας. Μπορούμε να αναφέρουμε πέντε συνολικά σημεία αναφοράς στη πόλη της Λεμεσού όπου υπήρχαν δημόσια ιατρικά κέντρα ή νοσοκομεία, από την περίοδο της τουρκοκρατίας μέχρι της μέρες μας.
1) ΛΟΙΜΟΚΑΘΑΡΤΗΡΙΟ – ΚΑΡΑΝΤΙΝΑ – ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ
Σ’ όλες της περιόδους της ιστορίας της η Κύπρος αλλά κι’ άλλες χώρες δεχόντουσαν κτυπήματα από μεταδοτικές ασθένειες. Η Λεμεσός δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση σ’ αυτές τις εξάρσεις των λoιμωδών μεταδοτικών ασθενειών. Κάτω από την αδιάφορη για τον, ελληνοκυπριακό πληθυσμό οθωμανική κατοχή, κάποιες φορές οι προύχοντες της πόλης δραστηριοποιήθηκαν για να δημιουργήσουν καλυτέρευση των συνθηκών διαβίωσης των πασχόντων συμπολιτών μας, τουλάχιστον για τους ασθενούντες με λοιμώδης ασθένειες.
Έτσι το 1830 με συλλογική προσπάθεια της κοινωνίας της Λεμεσού, κυρίως των χριστιανών, κατόρθωσαν να κτίσουν το πρώτο νοσηλευτικό ίδρυμα, που είχε σαν στόχο, κυρίως, την φροντίδα των πασχόντων από λοιμώδης νόσους, που την περίοδο εκείνη βρισκόντουσαν σε έξαρση.
Βέβαια οι υπηρεσίες που προσφέροντο απ’ αυτό το υποτυπώδες νοσοκομείο ήταν πέρα από τη φροντίδα των ασθενών, ήταν και ο εγκλωβισμός τους σ’ αυτό για να μην έρχονται σ’ επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο, αποφευγομένης έτσι της μετάδοσης της νόσου. Ήταν ταυτόχρονα ένας χώρος καραντίνας, και το πρώτο νοσοκομείο της Λεμεσού, αλλά κι’ ολόκληρης της Κύπρου. Βρισκόταν στο παραλιακό δρόμο, απέναντι που είναι το Γ.Σ.Ο.
Αυτό το νοσοκομείο πρόσφερε τις υπηρεσίες του όποιες και να ήσαν σ’ αυτές τις συνθήκες, μέχρι το 1881 όπου με νέα διευθέτηση εγκαταλείφθηκε. Το κτίριο αυτό για αρκετό καιρό χρησιμοποιείτο σαν φτωχοκομείο του Δήμου Λεμεσού. Μάλιστα σ’ αυτό πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του ο εθνικός μας ποιητής Βασίλης Μιχαηλίδης, όπου πέθανε σ’ αυτό. Στη συνέχεια το κτίριο αυτό γκρεμίστηκε, και στη θέση του κτίστηκαν τα Δημοτικά Λουτρά το 1930.
2) ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΣΤΟ ΚΟΜΙΣΑΡΙΑΤΟ
Όταν οι βρετανοί διαδέχθηκαν τους οθωμανούς τούρκους, ασκώντας τη δική τους διακυβέρνηση στην Κύπρο το 1878, άρχισαν να σχεδιάζουν και να εφαρμόζουν δικές τους νέες μεθόδους στη διοίκηση και την κοινωνική αντιμετώπιση του κυπριακού πληθυσμού.
Μια από τις υπηρεσίες που ενδιαφέρθηκαν και έδωσαν σημασία από την αρχή, ήταν ο τομέας της υγείας. Έτσι γύρω στα 1881 δημιούργησαν μικρό νοσοκομείο σ’ ένα ευρύχωρο κατάλυμα, στο χώρο του Κομισαριάτου (οδός Λεοντίου Α’) εκεί που είναι σήμερα το παλιό νοσοκομείο. Αυτό το κατάλυμα αποτελείτο από τέσσερα δωμάτια, στα οποία ήταν δυνατό να φιλοξενηθούν για παραμονή και περίθαλψη γύρω στους 30 ασθενείς.
Για την τότε περίοδο ήταν πολύ σημαντικό αυτό το νοσοκομείο, καλύπτοντας ένα πολύ μεγάλο κενό στον τομέα της υγείας. Η ιατρική φροντίδα των συμπολιτών μας άρχισε να γίνεται ποιο υποφερτή, διότι ήταν δυνατό τώρα μ’ αυτό το ιατρικό ίδρυμα να δέχεται ο κάθε πολίτης σωστή ιατρική διάγνωση και θεραπεία. Το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων λειτουργίας του νοσοκομείου το κάλυπτε η βρετανική αποικιοκρατική κυβέρνηση με το ετήσιο ποσό των 100 λιρών.
Αυτό κράτησε μέχρι το 1891, δηλαδή δέκα χρόνια μετά την έναρξη της λειτουργίας του, οπόταν άρχισαν να αδυνατούν να ενισχύουν οικονομικά το νοσοκομείο, κινδυνεύοντας αυτό να κλείσει. Έτσι το Δημοτικό Συμβούλιο υπό τον δήμαρχο Δημοσθένη Χατζηπαύλου αποφάσισε να στηρίξει τη λειτουργία του νοσοκομείου με ετήσια εισφορά 50 λιρών. Βέβαια ακολούθησαν άλλοι ιδιώτες δωρητές και εισφορείς βελτιώνοντας την οικονομική του κατάσταση διατηρώντας το σε υποφερτή λειτουργία.
Πέραν της οικονομικής ενίσχυσης για την αδιάλειπτη λειτουργία του νοσοκομείου, εθελοντές και εθελόντριες πρόσφερναν δωρεάν τις υπηρεσίες τους. Από την αρχή της λειτουργίας του νοσοκομείου του Κομισαριάτου δούλευε σ’ αυτό ο εθνικός μας ποιητής Βασίλης Μιχαϊλίδης σαν νοσοκόμος αρχικά και αργότερα επιστάτης, παίρνοντας μισθό 4 λιρών. Επίσης ο ποιητής μας μετά που μελέτησε για τα φάρμακα, και αφού πέρασε κάποιες εξετάσεις, μεταπήδησε στη θέση του φαρμακοποιού ή όπως ήταν γνωστότερος σπετσέρης.
3) ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΣΤΟΝ ΕΝΑΕΡΙΟ
Το νοσοκομείο στο Κομισαριάτο μ’ όλες του της αδυναμίες, λειτουργικές, οικονομικές και άλλες, κράτησε μέχρι το 1900. Οπόταν ο δήμαρχος Ιωάννης Καραγεωργιάδης και το δημοτικό συμβούλιο της Λεμεσού αποφάσισαν να μετακινήσουν το νοσοκομείο σε νέο κατάλυμα, αφού οι ανάγκες για δημόσια ιατρική φροντίδα αυξάνονταν. Την περίοδο εκείνη είχε κτιστεί, και συγκεκριμένα το 1898, εκεί που είναι σήμερα ο χώρος στάθμευσης του Εναέριου, στη γωνία του παραλιακού δρόμου και λεωφόρου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, ξενοδοχείο, από τον Γεώργιο Κυριάκου.
Το όνομα του ήταν «Ξενοδοχείο της Ευρώπης» και το είχε εξοπλίσει μάλιστα με κάθε πολυτέλεια. Δυστυχώς δεν δούλεψε, όπως οραματιζόταν και όπως ήλπιζε και αναγκάστηκε να το πωλήσει. Το αγόρασε ο Χατζηλοϊζής Μιχαϊλίδης που στη συνέχεια το δώρισε στο Δήμο Λεμεσού. Ήταν μια χρυσή ευκαιρία για το Δήμο, αυτό το κτίριο, που κατόπιν κάποιων τροποποιήσεων το μετάτρεψε σε νοσοκομείο για τις αυξανόμενες ανάγκες της Λεμεσού.
Έτσι δημιουργήθηκε ένα καθαρά Δημοτικό Νοσοκομείο, που κατά το πλείστον καλυπτόταν οικονομικά από το Δήμο. Όλο το προσωπικό που εργαζόταν στο νοσοκομείο του Κομισαριάτου μετακινήθηκε στο νέο νοσοκομείο του Εναέριου, μεταξύ των οποίων ήταν και ο εθνικός μας ποιητής Βασίλης Μιχαϊλίδης που εργαζόταν πλέον σαν φαρμακοποιός (σπετζέρης), εγκαταλείποντας τη δουλειά του νοσοκόμου που ασκούσε αρχικά.
Το νοσοκομείο αυτό λειτούργησε μέχρι το 1923 όπου στη συνέχεια εγκαταλείφθηκε, όταν άρχισε τη λειτουργία του το νέο νοσοκομείο στην οδό Ανεξαρτησίας, πρώην Μακεδονίας, η σημερινή επαρχιακή διοίκηση. Το κτίριο του νοσοκομείου του Εναερίου λειτούργησε στη συνέχεια σαν φτωχοκομείο μέχρι το 1950, όπου ακολούθως λειτούργησε η παιδική στέγη «Άγιος Στέφανος». Τελικά εγκαταλείφθηκε στη φθορά και το 1993 κατεδαφίστηκε.
Στο νοσοκομείο του Εναέριου έτυχε ιατρικής φροντίδας ο κ. Άντρος Σωτηρίου όταν ήταν πολύ μικρός. Στην διάρκεια παιχνιδιού «έσχισε» το κεφάλι του και τον πήραν εκεί για ράψιμο, θυμάται το γεγονός και μου το ανάφερε.
4) ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ, ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ
Οι βρετανοί όταν ήλθαν αρχικά στην Κύπρο το 1878, αντικαθιστώντας τους οθωμανούς τούρκους, δεν ήταν εντελώς ξεκάθαρο το «ιδιοκτησιακό» τους καθεστώς πάνω στη Κύπρο. Μάλιστα έδιναν 5,000 λίρες το χρόνο στο οθωμανικό τουρκικό κράτος σαν δικαιώματα πάνω στην Κύπρο, εκτός των άλλων όρων και υποχρεώσεων που είχαν έναντι τους.
Όμως από το 1914, όπου οι οθωμανοί τάχθηκαν στο πλευρό των γερμανών κατά το Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, οι βρετανοί διέγραψαν όλες τις υποχρεώσεις που είχαν έναντι του οθωμανικού κράτους, κηρύσσοντας την Κύπρο σαν πλήρως βρετανική.
Απ’ αυτή τη περίοδο και μετά ήθελαν στη Κύπρο να φαίνεται έντονα η βρετανική κυριαρχία, με κάθε τρόπο. Άρχισαν να κτίζουν διάφορα κυβερνητικά κτίρια, βρετανοποιώντας όλες τις υπηρεσίες της διακυβέρνησης τους. Μια απ’ αυτές τις υπηρεσίες ήταν η υγεία όπου και σ’ αυτό το τομέα ήθελαν να τον βρετανοποιήσουν.
Έτσι προς το τέλος του 1920 άρχισαν την οικοδόμηση του καθαρά βρετανικού κυβερνητικού νοσοκομείου, όπου μέχρι πρότινος ήταν σχεδόν εξολοκλήρου στα χέρια του Δήμου Λεμεσού. Το κτίριο με καθαρά βρετανική τεχνοτροπία κτίζεται στην οδό Μακεδονίας και τώρα Ανεξαρτησίας. Είναι το κτίριο που στεγάζεται σήμερα η επαρχιακή διοίκηση. Αρχιτέκτονας του νέου νοσοκομείου ήταν ο μαλτέζος Ιωσήφ Γκαφιέρο που εργαζόταν στην κυβέρνηση.
Ήταν ένα νοσοκομειακό κτίριο που παρείχε όλες τις τότε ικανοποιητικές απαιτήσεις, καλύπτοντας σχεδόν όλες τις ειδικεύσεις. Αποτελείτο από το κυρίως διώροφο κτίριο, αυτό το περίοπτο και εντυπωσιακό που είναι μπροστά. Σ’ αυτό ήσαν τα δωμάτια των ασθενών, κυρίως, το χειρουργείο και άλλα βοηθητικά δωμάτια για διαγνώσεις και επεμβάσεις.
Πίσω ακριβώς από το κυρίως κτίριο (δυτικά) σε ανεξάρτητο διώροφο κτίριο, ήσαν οι κοιτώνες των νοσοκόμων και το μαγειρείο. Βόρεια του κυρίως κτιρίου σε ανεξάρτητο μικρό οικοδόμημα (εκεί που είναι η καφετέρια της επαρχιακής διοίκησης σήμερα), ήσαν το οδοντιατρείο, το οφθαλμιατρείο και το υγειονομείο.
Δυτικά αυτού του οικοδομήματος ήσαν, σε ανεξάρτητο κτίσμα, το τμήμα εισαγωγής των ασθενών, οι πρώτες βοήθειες και τα εξωτερικά ιατρεία. Νοτιότερα απ’ αυτό το κτίριο, βρίσκεται ένα άλλο ανεξάρτητο κτίσμα που μέρος του εχρησιμοποιήτο για υγειονομικούς ελέγχους των γυναικών των οίκων ανοχής, και ένα άλλο για φαρμακείο.
Δυτικά στο πλευρό του οικοδομήματος αυτού βρισκόταν το νεκροτομείο. Η είσοδος του ήταν από την οδό Βραγαδίνου κι’ όποιος περνούσε απ’ εκεί έβλεπε το κάθε τι που γινόταν σ’ αυτό, και εθεωρείτο κάπως ενοχλητικό.
Το νοσοκομείο στελεχώθηκε από το απαραίτητο ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό, αποκτώντας ταυτόχρονα και τα αναγκαία ιατρικά και άλλα μέσα της τότε εποχής. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, γιατροί και παραϊατρικό προσωπικό ήσαν βρετανοί στην αρχή της λειτουργίας του, όμως αργότερα άρχισαν να προσλαμβάνουν και ελληνοκύπριους και τουρκοκύπριους γιατρούς και παραϊατρικό προσωπικό. Άρχισε να λειτουργεί από το 1924 μετά την αποπεράτωση του και την συμπλήρωση του εξοπλισμού του.
Γιατροί που υπηρέτησαν στο κυβερνητικό αυτό νοσοκομείο ήσαν οι R.L. Cheverton, E. Κορσέλλι, Eric Peck, Πιερτόνης, Ιωάννης Καραγεωργιάδης, Σάββας Σαββίδης, Πολύδωρος Πολυδωρίδης, Χριστόφορος Τορναρίτης, Σπύρος Κωνσταντινίδης, Αναστάσιος Γαβριηλίδης, Σωκράτης Παστίδης, Μιχαήλ Λιασίδης, Γιώργος Μαραγκός κ.λ.π. Νοσοκόμοι εργάστηκαν οι Καλλιόπη Σολομωνίδου, Δόμνα Χαραλάμπους, Πέτρος Πετρίδης κ.λπ. Φαρμακοποιός αρχικά ήταν ο Συμεών Χρυστόπουλος και άλλοι.
5) ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ «CORONATIONHOSPITALLIMASSOL» (σημερινό παλιό νοσοκομείο)
Οι βρετανοί αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα να ικανοποιήσουν την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση δημόσιων ιατρικών υπηρεσιών από τους πολίτες, και θέλοντας επίσης αυτοί να εμφανίζονται ότι ενδιαφέρονται και νοιάζονται για το κυπριακό λαό, κυρίως για τους ελληνοκύπριους, άρχισαν να σχεδιάζουν και να ανεγείρουν διάφορα νέα κυβερνητικά κτίρια κοινής ωφέλειας, όπως νοσοκομεία, σχολεία, κ.λ.π.
Αυτή η πολιτική άρχισε να εφαρμόζεται από το 1950, περίπου, διότι φαίνεται, ίσως να είχαν αντιληφθεί κάποιες ζυμώσεις και διεργασίες των ελληνοκυπρίων για εξέγερση και ένοπλο αγώνα. Έτσι γύρο στα 1951 άρχισε το κτίσιμο της Τεχνικής Σχολής Λεμεσού, και του Νέου Νοσοκομείου απέναντι, όπως επίσης και του Κεντρικού Αστυνομικού Σταθμού.
Το Νέο Νοσοκομείο Λεμεσού με σχεδιασμό του κύπριου κυβερνητικού αρχιτέκτονα Χριστοφίδη, άρχισε να κτίζεται το 1951 τελειώνοντας το 1953, μάλιστα έγιναν τα εγκαίνια του στις 31 Μαίου του 1953 από τον κυβερνήτη της Κύπρου sir Andrew Wrigth. Eπειδή η ενθρόνιση της βασίλισσας Ελισάβετ της Μεγάλης Βρετανίας, έγινε την ίδια χρονιά των εγκαινίων του νοσοκομείου, δόθηκε σ’ αυτό προς τιμή της το όνομα “CORONATION HOSPITAL LIMASSOL» δηλαδή «ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΛΕΜΕΣΟΥ ΤΗΣ ΕΝΘΡΟΝΙΣΗΣ».
Το νέο νοσοκομειακό απόκτημα της Λεμεσού περιελάμβανε, βορείως, τους κοιτώνες του παραϊατρικού κυρίως προσωπικού. Στο κέντρο και προβαλλόμενο μπροστά ήταν το κτίριο όπου στο ισόγειο του ήσαν τα εξωτερικά ιατρεία, παθολογικά, δερματολογικό, οφθαλμολογικό, χειρουργικό, οδοντιατρεία, φαρμακείο κ.λ.π., και πάνω απ’ αυτό στον πρώτο όροφο ήσαν τα χειρουργεία.
Στο κυρίως κτίριο στο ισόγειο βορείως, ήσαν τα μαγειρεία, και νότια οι πρώτες βοήθειες, το ακτινολογικό, το χημείο (αναλύσεις) κ.λ.π. Βόρεια στον πρώτο όροφο ήσαν οι γυναίκες ασθενείς και στα νότια ήσαν γενικά οι άνδρες ασθενείς. Στο δεύτερο όροφο βόρεια ήσαν το παιδιατρικό και το γυναικολογικό τμήμα. Νότια του δευτέρου ορόφου ήσαν τα δωμάτια για ιδιωτική παραμονή ασθενών όπως επίσης και δωμάτια για τους γιατρούς.
Νότια του κυρίως κτίσματος του νοσοκομείου είναι ένα ισόγειο ανεξάρτητο κτίσμα όπου λειτουργούσε το υγειονομείο και το πνευμονολογικό ιατρείο.
Διευθυντές του νοσοκομείου υπήρξαν ο Γιαννάκης Αναστασιάδης και ακολούθως ο Μιλτιάδης Οικονομόπουλος. Γιατροί που εργάστηκαν από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του ήσαν οι Νίκος Ζήνωνος, Στέφανος Στεφανόπουλος, Γιάνης Κούρης, Μιχάλης Φτεράκης, Γιώργος Κοζάκος, Λεύκος Κολιανδρής, Μίκης Αθανασιάδης, Δημήτρης Σουλιώτης, Αμέρικος Αργυρίου και άλλοι.
Έρευνα – Συγγραφή Αδάμος Κόμπος
Ευχαριστίες για τις χρήσιμες τους πληροφορίες στους κ. Άντρο Σωτηρίου, Νεόφυτο Καθητζιώτη, Δρ. Αμέρικο Αργυρίου, από κείμενα του κ.Τίτου Κολώτα και της κας. Αγνής Μιχαηλίδη.
Τα εγκαίνια του Νοσοκομείου Λεμεσού το 1924. (Τώρα είναι γραφεία της Επαρχιακής Διοίκησης).
Το Νοσοκομείο Λεμεσού επί της οδού Ανεξαρτησίας (πρώην Μακεδονίας), τώρα Επαρχιακή Διοίκηση.
Το Νοσοκομείο Λεμεσού από το 1900-1924 στον Εναέριο.
Το υγειονομικό τμήμα ελέγχου των γυναικών ελευθέρων ηθών, στο Νοσοκομείο Λεμεσού, (τώρα γραφεία Επαρχιακής Διοίκησης).
Το οδοντιατρείο, και το οφθαλμιατρείο στο Νοσοκομείο Λεμεσού, τώρα γραφεία Επαρχιακής Διοίκησης.
Η είσοδος εισαγωγής και εγγραφής των ασθενών και τα εξωτερικά ιατρεία επί της οδού Βραγαδίνου, στο Νοσοκομείο Λεμεσού, (τώρα γραφεία Επαρχιακής Διοίκησης).
Το Παλιό Νοσοκομείο Λεμεσού επί της οδού Λεοντίου Α΄….
