Του Μίμη Σοφοκλέους,Επιστημονικού διευθυντή του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου-Ιστορικού Αρχείου & Κέντρου Μελετών Λεμεσού
«Χαρτοπονήματα τζιαι αφκοπονήματα», διαφήμιζε, θυμάμαι, ως πραμάτεια του, τον χαρτοπόλεμο και τα κέρινα αυγά (που περιείχαν χαρτοπόλεμο-κομφετί), αντιστοίχως, ένας μικροπωλητής, στο καρναβάλι της Λεμεσού πριν πολλές δεκαετίες.
Ο χαρτοπόλεμος παρέμεινε στοιχείο κάθε καρναβαλικής γιορτής. Τα κέρινα αυγά,όμως, εξαφανίστηκαν σταδιακά χωρίς να αποτελούν σήμερα μέρος αυτής της μεγάλης μαζικής, λαϊκής γιορτής της Λεμεσού. Αποτελούν μέρος της άϋλης και υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς των Λεμεσιανών, που είτε κατασκεύασαν είτε έριξαν κάποια κέρινα αυγά κάποτε.
Τα κέρινα αυγά, έπεσαν θύματα κι αυτά της παγκοσμιοποίησης η οποία βρήκε πιο εύκολους τρόπους – μαζικούς κυρίως- ώστε να μην καταβάλλεται κόπος από τον συμμετέχοντα στο δρώμενο, π.χ. κατασκευή κέρινων αυγών για τα Καρναβάλια, αλλά χρήση βιομηχανοποιημένου σπρέϊ, που θα το βρει κάποιος σήμερα σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου.
Η Unesco το 2001, αναγνωρίζοντας ότι «Η αρχή της πολιτισμικής πολυμορφίας προϋποθέτει την αναγνώριση ότι η πολιτισμική παραγωγή, είναι απαραίτητη για την κοινωνική ενότητα, την ταυτότητα, και συνδέεται στενά με την έκφραση των σκέψεων και των αξιών μιας κοινωνίας» έδινε πλέον στις ανθρώπινες κοινωνίες ανάσα για να αντιμετωπίσουν εκείνα τα άϋλα και υλικά στοιχεία του πολιτισμού που χάνονται ανεπιστρεπτί ένεκα του αθέμιτου ανταγωνισμού, κυρίως γιατί έχουν κόπο για να φτιαχτούν εν εντιθέσει με τα βιομηχανοποιημένα προϊόντα που μόνο χρήματα χρειάζεται για να τα αποκτήσεις νοουμένου ότι είναι διαθέσιμα στο ευρύ κοινό.
Τα κέρινα, καρναβαλίστικα αυγά ανταποκρίνονται σ’ αυτό το στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς που «ανταποκρίνεται στον έλεγχο αυθεντικότητας (σχέδιο, υλικό, κατεργασία και χρήση».
Μας θύμισε το έθιμο των κέρινων κεριών ο γνωστός φωτογράφος της Λεμεσού Πάμπος Χαραλάμπους (ένας από τους πολλούς εθελοντές του Ιστορικού Αρχείου της Λεμεσού), παραδίδοντας αυτές τις μέρες στο Ιστορικό Αρχείο ένα δύο ξύλινα καλούπια, με τα οποία ως πιτσιρικάς έφτιαχνε κέρινα αυγά την περίοδο του Καρναβαλιού της Λεμεσού.
Τα καλούπια αυτά, το ένα λίγο πιο μεγάλο από το άλλο, περίπου δέκα εκατοστών, είναι φτιαγμένα σε τόρνο από τον επιπλοποιό ΧΧ, που τα χάρισε στον κ. Χαραλάμπους, ο οποίος με τη σειρά του τα δώρισε στο Αρχείο για στολίζουν, πλέον, την προθήκη του Καρναβαλιού στην πρώτη αίθουσα του Μουσείου.
Το ρίξιμο κέρινων αυγών, ως εμπειρία, αποτελεί μια πολύ κοινή πρακτική πολλών Λεμεσιανών, προτού στα Καρναβάλια υπερισχύσουν τα τελευταία χρόνια εκείνα τα πλαστικά φιαλίδια, που «ξερνούν» πλαστικοποιημένο υγρό λερώνοντας πρόσωπα, ρούχα, δρόμους και κυρίως τους Καρναβαλιστές που παρελαύνουν από την Τσικνοπέμπτη μέχρι το τέλος της Κυριακάτικης, μεγάλης παρέλασης.
Όχι πως τα κέρινα αυγά δεν λέρωναν, ιδίως όταν τα πατούσαν στην επιφάνεια του δρόμου, αλλά πέρασαν τώρα στη σφαίρα της μνήμης και μόνο μια ευχάριστη ανάμνηση μπορούν να φέρνουν στον κάθε Λεμεσιανό που τα έζησε ως δρώμενο πριν πολλές δεκαετίες.
Τα κέρινα αυγά του λεμεσιανού Καρναβαλιού αποτελούν ένα από εκείνα τα ορατά σημάδια του παρελθόντος, που μπορεί μεν να χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, αλλά αντανακλώνται δε σε ό,τι απέμεινε ως έθιμο, ως συνήθεια και ως ατομική ή συλλογική μνήμη και συμπεριφορά. Είναι, μαζί με πολλά άλλα καρναβαλίστικα έθιμα, όχημα που σηματοδοτεί το ταξίδι μας στον χρόνο καθιστώντας μας κοινωνούς αυτού που ονομάζουμε εντοπιότητα.
Στην εργασία αυτή, θα προσπαθήσουμε να τοποθετήσουμε τα κέρινα αυγά του Καρναβαλιού μέσα στο πλέγμα της εν γένει ιστορίας της Λεμεσού, αλλά και της δικής τους ιστορίας ως ενός φαινομένου που εμφανίστηκε και σε άλλες καρναβαλίστικες γιορτές, όπως π.χ.τη Βενετία, στην Πάτρα, από όπου θα το φέραμε και στη Λεμεσό.
Η χρήση των κέρινων αυγών δεν σχετίζεται καθόλου με το έθιμο της βαφής των κόκκινων αυγών του Πάσχα. Αποτελούν ένα άλλο, νέο έθιμο που έχει ‘πολιτογραφηθεί’ και στη Λεμεσό αφότου πέρασε από πολλές άλλες περιοχές του κόσμου όπου το Καρναβάλι είναι μια βασική, μαζική και λαϊκή γιορτή. Το ερώτημα είναι πώς και κάτω από ποιες συνθήκες ξεκίνησε στη Λεμεσό αυτό το έθιμο;
Το Λεμεσιανό Καρναβάλι έχει δημιουργήσει τη δική του ιστορία και προφανέστατα έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη παράδοση της οποία το πέταγμα ‘κατά αντιπάλου’ κέρινων αυγών, απετέλεσε μια πτυχή του ως εθίμου. Τόσο η κατασκευή όσο και η χρήση των κέρινων αυγών, όμως, έχουν τη δική τους ιστορία, επίσης και αυτή την ιστορία θα ξεδιπλώσουμε σ’ αυτό το άρθρο.
Iδού πώς η εφημερίδα Αλήθεια περιγράφει σε άρθρο της, με τίτλο: «Αποκρηάτικη Κίνησις». το Καρναβάλι της Λεμεσού εκείνου του έτους:Όπως προεβλέπετο, η Αποκρηάτικη Κίνησις της τελευταίας Κυριακής υπήρξεν όπως συνήθως ζωηροτάτη. Αι άμαξαι, τα αυτοκίνητα και τα ποδήλατα επεστρατεύθυησαν μέχρι του τελαυταίουκαι φαιδροί όμιλοι Μετημφιεσμένων διήλαυνον εις πυκνάς και μακράς σειράς τας οδούς της πόλεως και ιδία την οδόν Αγ. Ανδρέου, τα πεζοδρόμια, οι εξώσται και τα παράθυρα των οικιών της οποίας ήσαν κατάμεστα κόσμου από του ενός αυτής άκρου μέχρι του άλλου. Εννοείται ότι ο Χαρτοπόλεμος και τα Σερμπαντέν και τα Αυγά έδωκαν κι’ επήραν και η γενική αποκρηάτικη τρέλλα εξηκολούθησε ζωητοτάτη μέχρι της νυκτός, προσδίδουσα εις την πόλιν όψιν κάποιας εορταστικής μεγαλουπόλεως. (Αλήθεια,6 Μαρτίου 1925)
Η ιστορία των κέρινων αυγών είναι πολύ παλιά. Ξεκίνησαν ως έθιμο όταν άδειαζαν με διάφορους τρόπους το περιεχόμενο κανονικών αυγών αφού τα έκοβαν στα δύο ή άνοιγαν μια τρύπα στη μια πλευρά και τα γέμιζαν με διάφορα υλικά (πούτρα, καλαμπόκι, αρώματα, στάχτη, χαρτοπόλεμο) ενώνοντας στη συνέχεια τα δύο μέρη με κερί.
Τα πιο γνωστά αυγά είναι τα Cascarones ή confetti eggs και τα οποία αποτελούν μέρος μέρος εορταστικών τελετών. Φαίνεται πως το έθιμο το έφερε από την Κίνα ο Μάρκο Πόλο. Στην Ιταλία τα γέμιζαν με κάποιο άρωμα και το πετούσαν οι άντρες στις γυναίκες που στόχευαν να πλησιάσουν ώστε να τους εξομολογηθούν τον έρωτά τους.
Από την Ισπανία τα μετέφεραν ως μέρος εθίμου στο Μεξικό όπου η γυναίκα του Αυτοκράτορα Maximilian η Carlotta στις αρχές του 19ου αιώνα τα καθιέρωσε ως μέρος τελετουργικού εθίμου αντικαθιστώντας την πούδρα με χαρτοπόλεμο. Στα Ισπανικά cáscara σημαίνει τσόφλι του αυγού.Το να σπάσει ένα τέτοιο αυγό στο κεφάλι κάποιου σημαίνει τύχη.
According to some sources, cascarones first came into vogue in the 19th century, when Empress Carlotta introduced a popular European courting custom to Mexico. Turn-of-the-century accountants of Carnaval in Mazatlan make reference to the papaqui, simulated battles in which rival labor groups pelted one another with cascarones, thereby setting the tone for the unconstrained Farewell to Flesh festivities.
Ο Νεόφυτος Επιφανίου, στο κείμενό του με τίτλο: «Καρναβάλι Λεμεσού: Η ασχολίαστη μεταποίηση του υπερβατικού ‘Ποιος είμαι;’ στο μιμητικό ‘Τι είμαι;’», τονίζει την συμβολική σημασία της παρουσίας εθίμων όπως αυτά που εξελίχθηκαν σε μια γιορτή όπως το Καρναβάλι.
Στο κλασικό πια σύγγραμμά του, “Ο François Rabelais και η λαϊκή κουλτούρα του μεσαίωνα και της αναγέννησης”, ο Ρώσος θεωρητικός Mikhail Bakhtin (1895 – 1975) αναλύει το καρναβάλι και προσδιορίζει την έννοια του “καρναβαλικού” (“carnavalesque”) ως μια σειρά συντεταγμένων που προκαλούν την κοινωνική ανατροπή των ηγεμονικών σχημάτων.
Για την ακρίβεια ο Bakhtin βλέπει στο καρναβάλι μια σημαντική λειτουργία καθώς δίνει την ευκαιρία στο λαό – με συμβολικό τρόπο και για συγκεκριμένη περίοδο – να ανατρέψει τις επιβεβλημένες ιεραρχήσεις μεταξύ των εξουσιαστών και των εξουσιαζομένων, των ευγενών και των κοινών, μεταξύ του υψηλού και του χαμηλού, κ.ο.κ.
Η ανάγνωση του Bakhtin, που σήμερα τυγχάνει συστηματικής κριτικής, κυρίως ως προς την αναλογία της με το έργο του Rabelais, παραμένει μια από τις βασικές θεωρίες για τη σημασία του καρναβαλιού ως αντι-δομική τελετουργία.
Aπό τους παλιούς καρναβαλιστές, ίσως, να μην υπάρχει κανείς που να μην έχει αναμνήσεις από τη ρίψη κέρινων αυγών γεμάτα με χαρτοπόλεμο. Άλλωστε, η σφραγίδα τους έμενε ως αφή, αφού γέμιζαν τα χέρια με κερί, ως οσμή, αφού μύριζε κερί η ατμόσφαιρα και κάποτε ως γεύση, όταν τύγχανε να πέσει στο στόμα το αυγό.
Tα αυγά είχαν ένα λεπτό, κέρινο κέλυφος που αν κρατούσες το αυγό για περισσότερη ώρα μέχρι να βρεις τον στόχο έλιωνε στο χέρι σου. Έτσι, η ανεύρεση στόχου ήταν εξίσου σημαντική στιγμή με την κατασκευή τους. Ούτε πολλά στρώματα κεριού για να μην πληγώνουν τον αντίπαλο ούτε ένα λεπτό στρώμα γιατί έσπαζε ή έλιωνε πριν το πετάξεις.
Το βάρος ήταν, επίσης, πολύ σημαντικό γιατί αν δεν είχε βάρος δεν μπορούσε να πάει και πολύ μακριά ούτε μπορούσες να το κατευθύνεις στον στόχο εύκολα. Ο πόλεμος με τα κέρινα αυγά ήταν ένας ειρηνικός πόλεμος, σε εποχές που η Κύπρος περνούσε μέσα από πραγματικούς πολέμους. Όμως, ο πόλεμος με τα κέρινα αυγά που η καλύτερη θέση για να τα ρίξεις ήταν από το μπαλκόνι προς τα κάτω.
Από το μπαλκόνι μας στην παραλιακή οδό, Χριστοδούλου Χατζηπαύλου 111, περνούσε η παρέλαση κι εμείς στήναμε το «φυλάκιό μας» από νωρίς. Αργότερα, το 1968 που βγήκα κανταδόρος με το μαντολίνο μου με τους Γιωργαλέτους, θυμάμαι το πόσα αυγά πέφτανε πάνω μας από φίλους και εχθρούς. Ο χορδές γέμιζαν κερί, κομμάτι αδύνατο να παίξεις με ευκολία. Στα μαλλιά μας, στα ρούχα μας κερί και χαρτοπόλεμος.
Στο μαντολίνο και την κιθάρα μου, υπάρχει χαρτοπόλεμος ακόμα από εκείνες τις εποχές. Δεν αδειάζω τα όργανα από αυτή τη μαρτυρία ότι «ήμουν κι εγώ εκεί…». Θυμάμαι έντονα εκείνα τα κέρινα αυγά κι έτσι, τώρα που έχω ως επιστημονικός διευθυντής του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου – Ιστορικού Αρχείου και Κέντρου Μελετών Λεμεσού, γνωρίζω την αξία τους.
Τα καταγράψαμε με τον Δημήτρη Θεοδώρου, τον λειτουργό του Αρχείου και τα βάλαμε στην προθήκη, αμέσως. Ύστερα, άρχισανα γράφω αυτό το σημείωμα για τις πιο ειρηνικές «βόμβες» που δημιουργήθηκαν ποτέ.
Η σημασία που κουβαλούσε το ρίξιμο κέρινων αυγών άλλαζε ανάλογα από το ποιος τα έριχνε και σε ποιον, από φλερτ μέχρι πλάκα. Πριν φτάσει κάποιος στο να ρίξει τα αυγά αυτά θα έπρεπε πρώτα να κατασκευάσει όταν γινόταν σε μικρό κύκλο και αυτό σήμαινε ότι έμπαινε σε μια διαδικασία (όπως συμβαίνει σήμερα με τις διάφορες ομάδες όπου μόλις τελειώσει το Καρναβάλι αρχίζουν να σκέπτονται τα επόμενο) στην οποία με άλλους φίλους θα έπρεπε να ετοιμάσουν τα «πυρομαχικά» της χρονιάς.
Το να ρίξει ένα αγόρι ένα κέρινο κερί σε μια κοπέλα ή να την τυλίξει με μια σερμπαντίνα είχε τη δική του σημειολογία, σε εποχές, μάλιστα, όπου τα δύο φύλα δεν ήταν εύκολο ούτε και συχνό να είχαν τέτοιες επαφές και ανέμεναν (όπως γινόταν με το χορό στα τα διάφορα πανηγύρια) να στείλουν κάποια μηνύματα στο αντίθετο φύλο μέσα στο φιλελεύθερο πνεύμα του Καρναβαλιού.
Σήμερα, κοιτάζοντας από το 2014 το έθιμο αυτό το βλέπουμε να έχει ενταχθεί στο βασικό εθιμικό σύστημα του Καρναβαλιού. Πέρασε όμως μέσα από διάφορες φάσεις μέχρι να κατοχυρωθεί ως έθιμο. Παλιότερα ήταν πρόβλημα γιατί λέρωναν τους δρόμους και τους ανθρώπους.
Τα τελευταία χρόνια, με τη χρήση των σπρέϊ και των αληθινών αυγών, η σύγκριση με τα κέρινα αυγά οδήγησε, όπως γίνεται συνήθως, σε μια εξιδανίκευση των κέρινων αυγών τα οποία εν συγκρίσει με τα σύγχρονα σπρέϊ, μετατρέπονται σε «παραδοσιακά» του Καρναβαλιού.
Γράφει η εφημερίδα Ανεξάρτητος:«Οι δρόμοι της πόλης γέμιζαν από μικρά μικρά κομμάτια χαρτιά (από τον χαρτοπόλεμο) και κατάλοιπα από τα κέρινα κεριά με αποτέλεσμα να γίνονται γλιστεροί και τόσο ακάθαρτοι οι δρόμοι που την επομένη ήθελε να στρατευθούν όλοι οι οδοκαθαριστές και βάλε για να καθαριστούν». (Ανεξάρτητος, 9 Μαρτίου 1987).
Ιδού, επίσης, πώς η εφημερίδα Φιλελεύθερος, σε κύριο άρθρο της, με τίτλο: «Τα απαγορευμένα του Καρναβαλιού», τονίζει το ζήτημα:Η μεταφορά και η χρήση των απαγορευμένων σπρέϊ,τα πραγματικά αυγά και διάφορα άλλα σκευάσματα χρήσιμα στην κουζίνα, θα πρέπει να αναμένεται και ότι και φέτος θα χυθούν χωρίς φειδώ στα πρόσωπα των μετεχόντων στο Καρναβάλι, θα «στολίσουν» τις προθήκες καταστημάτων και θα βρωμίζουν αυτοκίνητα. Σίγουρα θα ήταν ευχής έργον αν αποφεύγονταν τέτοιου είδους συμπεριφορές και μακάρι να επιστρέψουν στον χαρτοπόλεμο και τα κέρινα αυγά, όπως γινόταν άλλοτε. (Φιλελεύθερος, 14 Φεβρουαρίου 2001).
Η εισαγωγή του εθίμου δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια. Η πιο παλιά αναφορά σε εφημερίδα είναι του 1924. Η εφημερίδα Αλήθεια, στις 24 Μαρτίου 1924 αναφέρει σε ένα άρθρο που υπογράφει κάποιος με το ψευδώνυμο «Θεατής», ότι:
Ο χαρτοπόλεμος με τα κομφετί και τα σερμπαντέν έδινε καιέπαιρνε μεταξύ των μασκαράδων και των μη μασκαράδων. Γενικώς όμως και οι μεν και οι δε ήσαν ευγενέστεροι εφέτος και τίποπτε άλλο δεν μεταχειρίσθησαν διά τας μεταξύ των μάχας, εκτός ελαχίστων εξαιρέσων. Ο «Θεατής» [το ψευδώνυμο του σαρθρογράφου] εγκατεστημένος εις ένα σημείο της οδού Αγ. Ανδρέου παρηκολούθει κάθε παρέλασιν ευρισκόμενος μεταξύ δύο χαριτωμένων Δεσποινίδων αι οποίαι του εχρησίμευον ως βοηθοί. Τα κέρινα και χάρτινα αυγά και τα κομφετί και τα σερμπαντέν ήρχοντο ως βροχή αδιάκοπος, αλλά εγίνοντο πολύ ευχαρίστως δεκτά…
Οι περιγραφές στον Τύπο συμπεριλαμβάνουν πάντοτε τη ρίψη χαρτοπόλεμου και κέρινων αυγών. Ιδού ένα τέτοιο απόσπασμα του 1945:
Και τότε γινόταν ένας πόλεμος, ένας άγριος μάλιστα πόλεμος: ο πόλεμος των ψιλοκομμένων χρωματιστών χαρτιών, ο χαρτοπόλεμος. Η μάχη πολλές φορές «εμαίνετο» όπως ακριβώς λένε και τα σημερινά ανακοινωθέντα, και οι αντίπαλοι στρατοί χρησιμοποιούσαν πια όχι μόνο χούφτες, αλλά σακούλες ολόκληρες από κομφετί – δηλαδή βόμβες των δύο και τεσσάρων μεγατόνων. Εξ άλλου υπήρχαν όλων των ειδών τα βλήματα αυτά των κέρινων αυγών που επείχον θέσι χειροβομβίδων, έως τα σερμπαντέν από τα οποία λέγεται ότι εξαπήγασον οι ιπτάμενες βόμβες. (Εσπερινή, 13 Μαρτίου 1945)
Σε διαφημίσεις των καρναβαλίστικων χορών διαφημίζεται ο χαρτοπόλεμος, αλλά όχι τα κέρινα αυγά: (Εσπερινή, 28 Μαρτίου 1938).
«Μου άρεσε η ιδέα με τα κέρινα αυγά, και είναι κρίμα να σβύσει με την πάροδο του χρόνου το ωραίο αυτό αποκριάτικο έθιμο!!»
Ο Ανδρέας Λαός μας είπε τα εξής:«Τα κέρινα αυγά τα έφτιαχνε η κυρία Μάρθα Πατούρη η Στεφανού, στην οδό Γεωργίου Φασουλιώτη πίσω από την κλινική του Τριτοφτίδη. Το επάγγελμά της ήταν στεφανού, αλλά την περίοδο των Καρναβαλιών, όπως και πολλοί άλλοι μετατρέπονταν σε εποχιακούς κατασκευαστές κέρινων αυγών. Ετοίμαζε εκατοντάδες κέρινα αυγά μετατρέποντας το σπίτι της σε εργαστήριο. Εμείς ως μικρά παιδιά πηγαίναμε και βοηθούσαμε και είχαμε και το τυχερό μας. Λίγα αυγά για να τα ρίξουμε στην παρέλαση του καρναβαλιού».
O Aνδρέας Ζαχαρίου έφτιαχνε στη Μελβούρνη κέρινα αυγά στους καρναβαλλίστικους χορούς της Κοινότητας Μελβούρνης, έθιμο που πήρε μαζί του από την Κύπρο.
Ο Δημήτρης Θεοδώρου θυμάται τα εξής:Ο Νώντας Επαμεινώντας, παλαιός Λεμεσιανός νυν κάτοικος Καναδά, έγραψε σχετικά με τη δική του εκδοχή για τα κέρινα αυγά, καθώς και τη δική του συμμετοχή στην κατασκευή τους:Τα Καρναβάλια κάναμε μαζί με τους αδελφούς μου κέρινα αυγά, με αρκετό χαρτοπόλεμο μέσα και λίγο πιο στερεά με δυο τρία χέρια κερί για να μπορούμε να τα ρίχνουμε πιο μακριά. Τα κέρινα αυγά τα φτιάχναμε με κάτι ξύλινα αυγά (αυτά που έβαζαν οι γυναίκες μέσα στις κάλτσες για να μαντάρουν τις τρύπες) ή μ’ ένα χοντρό κλαδί δέντρου που το κάναμε σε σχήμα αυγού στην μια άκρη και βράζαμε το κερί σ’ ένα δοχείο όχι και πολύ μεγάλο, μετά βουτούσαμε πρώτα το ξύλινο αυγό στο νερό και μετά αμέσως στο καυτό κερί το κάναμε δυο τρεις και φορές. Σε λίγο στέγνωνε διότι πάλι το βουτούσαμε στο νερό κρύο και μετά μ’ ένα μαχαίρι κόβαμε το μισό αυγό και βγάζαμε το μισό αυγό μετά κάναμε και το άλλο μισό αυγό με τον ίδιο τρόπο το γεμίζαμε το μισό αυγό με χαρτοπόλεμο, και μετά προσθέταμε και άλλο μισό και αφού με πινέλο βουτούσαμε στο καυτό κερί το πινελαρίζαμε στη μέση το αυγό το σωστό τώρα και κολλούσαμε ετσι και κάναμε αυγά με χαρτοπόλεμο χωρίς να τα αγοράζουμε ακριβά, ήταν πολύ πιο φτηνά όταν τα φτιάχναμε. […] Είμαστε δημιουργικοί τότε και βάζαμε πείσμα να κάνουμε κάτι διαφορετικό και ωραίο που δεν είχαν άλλοι. Αυτό σήμερα εξέλειψε διότι όλοι παιδεύονται με τα ηλεκτρονικά και το μυαλό δουλεύει διαφορετικά, δεν είναι ελεύθερο πια, αλλά όσοι έχουν ταλέντο δημιουργούν από το τίποτε. Η Ανάγκη σε κάνει Εφευρέτη και Δημιουργό.
H Δήμητρα Τριχινά, ανέφερε σχετικά με τις δικές της θύμησες:Κάναμε και μεις κέρινα αυγά σε διάφορα χρώματα με ένα ξύλινο ‘καλούπι’ ήταν απόλαυση τόσο η δημιουργία τους όσο και η χρήση τους!! Η ικανοποίηση του να δημιουργείς με το χέρι, είτε ήταν κατασκευές ή ζωγραφιές ήταν απερίγραπτο συναίσθημα που δυστυχώς τώρα δεν μπορούν να το νοιώσουν οι νέοι μας με την τεχνολογία!
Το καρναβάλι της Πάτρας επηρέασε σε αρκετά σημεία το καρναβάλι της Λεμεσού και αυτό φαίνεται κυρίως από δύο κυρίως σημεία:α) την ίδρυση και στις δύο περιπτώσεις Κομιτάτου (1899 στην Πάτρα και Το 1898 σχηματίστηκε από ιδιώτες το πρώτο Κομιτάτο, που απεφάσισε να βραβεύσει τον καλύτερο ‘μασκαρά με το ποσό των 20 χρυσών φράγκων.β) το ρίξιμο αυγών που περιείχαν αρχικά στάχτη, στη συνέχεια καλαμπόκι και τέλος, χαρτοπόλεμο. Στη Λεμεσό περιείχαν μόνο χαρτοπόλεμο.
Αυτή τη χρονιά ρίχνονται και οι σοκολάτες ως ένα σημαντικό λαογραφικό έθιμο:Το ρίξιμο κέρινων αυγών που περιέχουν χαρτοπόλεμο. Όμως, από το 1884 που εμφανίστηκε το έθιμο στην Πάτρα, τα κέρινα αυγά περιείχαν είτε στάχτη είτε καλαμπόκι. Λέρωνε τον αντίπαλο. Τη Μεγάλη Πέμπτη οι νοικοκυρές έβαφαν τ’ αυγά για να τα τσουγκρίσουν στην Ανάσταση ή τον Καλόλλοo (Καλό Λόγο) και μέχρι την Τσικνοπέμπτη τα κέρινα αυγά είναι έτοιμα για να σπάσουν σε κεφάλια καρναβαλιστών.
Τα κέρινα αυγά είναι διπλάσια σε μέγεθος από αυτά της κότας, που περιέχουν κομφετί και όταν πέσουν πάνω σου σπάνε, και ο χαρτοπόλεμος γεμίζει τα μαλλιά, τους ώμους, το πρόσωπο. Τα αποκριάτικα κέρινα αυγά είναι ένα αποκλειστικά πατρινό έθιμο του Πατρινού Καρναβαλιού. Δεν έχει προσδιοριστεί πότε πρωτοεμφανίστηκαν στην Πάτρα και ποιος υπήρξε ο εμπνευστής της ιδέας.
Στο περιθώριό του, βέβαια, υπήρχε και μια λαϊκή εκδοχή του με γλέντια σε ταβέρνες ή σπίτια. Λαϊκοί τεχνίτες ήταν και οι κατασκευαστές των αρμάτων και μασκαρατών και ανάλογη ήταν και η τεχνοτροπία τους. Όμως, το Καρναβάλι ήταν η γιορτή των αστών, αφού οι φανταχτεροί χοροί τους και η οργάνωση και χρηματοδότηση της παρέλασης και των αρμάτων από αυτούς έδινε τον τόνο.
Δημοσιεύματα του τοπικού τύπου του 1884 αναφέρουν ότι τρεις ντομινοφόροι γύριζαν με άμαξα την πόλη και πετούσαν στα μπαλκόνια αποκριάτικα κέρινα αυγά με στάχτη μέσα αντί για χαρτοπόλεμο. Η αστυνομία τους συνέλαβε αλλά μετά από λίγες ώρες τους άφησε ελεύθερους. Αυτό σημαίνει ότι τα αυγά ήταν σε χρήση πριν από 115 χρόνια.
Ο αυγοπόλεμος ήταν πολύ δημοφιλής μεταξύ των Πατρινών και ένας εύσχημος τρόπος για να φανερώσει κάποιος κύριος την προτίμηση του σε μία κυρία. Της πετούσε το αυγό, εκείνη προσπαθούσε να το πιάσει στον αέρα και το φλερτ είχε ξεκινήσει. Ο αριθμός των αυγών που καταναλώνονταν σε κάθε χορό ήταν και το βασικότερο κριτήριο για να χαρακτηριστεί «πετυχημένος».
Τα χρόνια 1900, 1907 και 1909 παίρνουν για πρώτη φορά μέρος άτομα από όλες τις κοινωνικές τάξεις και είναι τότε που καθιερώνεται ο αυγοπόλεμος. Πόλεμος με κέρινα αυγά γεμισμένα με κομφετί (πρόδρομος του σημερινού σοκολατοπόλεμου).
Η διαδικασία της παραγωγής των αυγών γίνεται με καλούπια (φτιαγμένα από πάππου προς πάππου και όχι του εμπορίου) αυγών (σε 20άδες) τα οποία εμβαπτίζονται σε λιωμένο κερί, το οποίο στερεοποιείται και παίρνει το σχήμα του αυγού. Στην συνέχεια γεμίζεται με κομφετί. Και έπειτα με το χέρι , ένα ένα συναρμολογούνται το πάνω με το κάτω και με ένα πινέλο βουτηγμένο σε καυτή παραφίνη γίνεται η ένωση.
Η διαδικασία όπως την έζησα εγώ, είναι συναρπαστική και προσωπικά ενθουσιάστηκα πάρα πολύ με το κέφι και το μεράκι αυτών των γυναικών να φτιάχνουν και 500,000 ένα ένα….
Φαίνεται πως το έθιμο αρχίζει τη δεκαετία του 1920 και κλείνει τον κύκλο του τη δεκαετία του 1980. Υπήρχε μια εγγενής δυσκολία με τα κέρινα αυγά: η διαδικασία της παραγωγής τους, το μέγεθός τους και η δυσκολία στη μεταφορά και τη διατήρησή τους κατά τη διάρκεια της γιορτής.
Στην εποχή των κάθε είδους fast ήταν δύσκολο να κουβαλά κάποιος για ώρες πολλά αυγά χωρίς να σπάσουν ή να λιώσουν από την θερμοκρασία του χεριού. Μάλλον αυτό ήταν και το πρόβλημα που παρουσίαζαν για τον χρήση. Είχε την φασαρία του στην κατασκευή του και το κέρδος ήταν μηδαμινό. Η χαρά που προκαλούσε όταν επιτύχαινες τον αντίπαλο ήταν η κύρια ανταμοιβή των κατασκευαστών-χρηστών…
Kάθε Καρναβάλι παρατηρούμε στον χώρο στάθμευσης του Εναερίου να γίνεται ανάμεσα στους μαθητές «πόλεμος» με σπρέϊ ως μέρος των δρώμενων του Καρναβαλιού. Ουδέν μεμπτόν. Κάθε εποχή έχει τις δικές της προσλαμβάβνουσες παραστάσεις. Όταν, όμως, η τοπική διάσταση δεν είναι τόσο οικεία στους μαθητές, ίσως, να είναι μια ακόμα ευκαιρία ώστε να τους δοθεί η δυνατότητα μέσα από αυτό το ξεχασμένο έθιμο να ανακαλύψουν κάτι που δικαιούνται να το γνωρίζουν και που δεν τους προσφέρθηκε στο σπίτι, στο σχολείο, στην πολη.
Μπορούν να ανακαλύψουν με την κατασκευή και τον «πόλεμο» με κέρινα αυγά ίχνη από το παρελθόν που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σήμερα. Άλλωστε, η τοπική ιστορία) τα κέρινα αυγά του καρναβαλιού αποτελούν ένα μικρό μέρος της τοπικής ιστορίας) είναι πλησιέστερη προς τους μαθητές μας η οποία μπορεί να τους βοηθήσει να δομήσουν τη δική τους ταυτότητα, πληρέστερα. ανακάλυψης και μιας ανάγνωσης του τόπου πιο επιστημονικής, μέσα από τα ίχνη του παρελθόντος.
Ο Pierre Giolitto σκέφτεται ότι η τοπική ιστορία είναι πλησιέστερη στο παιδί από την εθνική ιστορία, ότι έχει στόχο να ριζώσει το παιδί στο τοπικό του χώρο, επιτρέποντάς του να δομήσει τη δική του ταυτότητα.
Αν δεχθούμε ότι το βαθύτερο νόημα του κόσμου ως σύνολο, δηλαδή, η οικουμενικότητα και όχι η παγκοσμιοποίηση που έχει υπερισχύσει, εξελίσσεταια) διατηρώντας ζωντανή της πολιτιστική κληρονομιά ως συνέχεια στον χώρο και στον χρόνο,β) αναδεικνύοντας την τοπική ή εθνική ιδιαιτερότητα ενός πολιτισμικού φαινομένου ή δρώμενου καιγ) την ετοιμότητα να δεχθούμε επιρροές από άλλους λαούς ή κάποιου πολιτιστικού πλέγματος και συστήματος, τότε το έθιμο των κέρινων αυγών, να μπορεί να παίξει τον δικό του ρόλο ενόψει μιας τέτοιας διαδικασίας.
Βιβλιογραφία:Χριστάκης Σαββίδης, «Αναμνήσεις του παλιού Καρναβαλιού στη Λεμεσό», Φιλελεύθερος,1985.Pierre Giolito, L’Εnseignement de l’Histoire Aujourdhui, Armand Collin Bourrelier, 1986.Νίκος Ε. Πολίτης, Το Καρναβάλι της Πάτρας, Αχαϊκές Εκδόσεις ,Πάτρα, 1987.Κωνσταντίνος Μάγνης, Το Καρναβάλι της Πάτρας. Η πολιτισμική ιστορία της Πάτρας, Πάτρα 1997.Γιάννης Κιουρτσάκης, Η Τρελή Σοφία ή τα Ανίερα Ιερά. Δοκίμιο για το Καρναβάλι και τη Γλώσσα του, Νεφέλη, Αθήνα,Έν χορδαῖς καὶ ὀργάνοις, Διασκέδαση και Ψυχαγωγία στην Κύπρο από την Αρχαιότητα μέχρι την Ανεξαρτησία, Επιμέλεια Χριστίνα Χριστοδούλου, Πολιτιστικο Κέντρο Τράπεζας Marfi Laiki, Λευκωσία, 2008.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 – (Χρόνος, 5 Μαρτίου 1936)…
